بسم الله الرحمن الحیم

کارگاه جلوه های هنر تصویر آفرینی در نهج البلاغه

توسط: استاد شهیدی و استاد ملایری

قرن های متمادی از گردآوری نهج البلاغه توسط سید رضی می گذرد، امّا هنوز این کتاب شگفت، طراوت و تازگی خود را حفظ نموده و همچون ماهی تابان در کنار خورشید فروزان قرآن، در  آسمان جهان بشری پرتو افشانی می کند و رهجویان را به سرچشمه زلال هدایت رهنمون می سازد.

یکی از جلوه های بدیع و با شکوه نهج البلاغه، که متأسّفانه تا کنون مورد توجّه جدّی قرار نگرفته و نقش آن مغفول مانده است، جلوه های هنری و تابلوهای جذّابی هستند که در لابه لای سخنان امیر بیان خودنمایی می کنند و معارفی ژرف را در تصاویری زنده و آمیخته با رنگ و حرکت و نغمات دلنشین، به مخاطب منتقل می سازند.

علی(علیه السلام) با بهره گیری از تشبیهاتی نغز و تمثیلاتی زیبا و استعاراتی بدیع و توصیفاتی دقیق و همچنین با استفاده از سایر روش های تصویر آفرینی، چنان تابلو های زنده و زیبایی آفریده که حقیقتاً جز در قرآن و برخی تعابیر نبوی، نظیری برای آنها نمی توان سراغ گرفت. تعابیر بی بدیلی که هر یک از آنها همچون ستارگانی در آسمان ادب و فرهنگ بشری، تا ابد خواهند درخشید و دلربایی خواهند نمود.

نهج البلاغه را از این جنبه، می توان به نمایشگاهی پر از تابلوهای نفیس و جذاب  تشبیه نمود و در آن می توان شاهد تصاویری زنده و زیبا از تمامی مظاهر و جلوه های گوناگون جهان هستی بود و حقایق و مفاهیم گوناگون را در قالب هایی عینی و مجسم رویت نمود.

هر یک از تابلوهای چشم نواز این نمایشگاه گسترده و متنوّع با خود پیامی از عالم معنا را به ارمغان می آورد و آشکارا از روح لطیف و قوه خلاقه و نیروی تخیّل شگرف پدید آورنده خود پرده بر می دارد، آنچنان که در پشت هر تصویر، می توان فکر و اندیشه بلند و درایت و هوشمندی خالق این صحنه های بدیع و خیره کننده را به وضوح مشاهده نمود.

به راستی یکی از کار آمدترین روش های جلب مخاطبان به کتاب گرانقدر نهج البلاغه و موثرترین روش برای آشنایی همگان و خصوصاً نسل جوان با لطایف و ظرایف نهفته در این گنجینه معنوی توجه به همین جنبه هنری نهج البلاغه و نصب العین قرار دادن تابلو های زنده و زیبای آن به روش هایی جذاب و دل انگیز است.

تصویر گرایی در نهج البلاغه

یکی از جلوه های بدیع و شگفت انگیز نهج البلاغه آن است که در بسیاری از موارد، الفاظ از دایره تنگ معانی خارج شده اند و به صورت تصاویری زنده و زیبا و تابلوهایی گویا و جذاب تجلّی نموده اند .

علی(علیه السلام) با استعدادی بی نظیر و قوه تخیّلی نیرومند چنان صحنه های زنده و خیره کننده ای را آفریده که خواننده، گاه بی اختیار گمان می کند شخصاً در معرکه حضور دارد و حوادث آن را از نزدیک مشاهده می کند.

تعابیر امام چنان سرشار از تصاویر بیانی و استعاره ها و تشبیهات نغز و جذّاب است که سخنان حضرتش در بسیاری مواقع به پرده های نقاشی بیشتر شباهت دارد تا کلماتی مجرّد و خاموش. همچنان که یکی از صورتگران روسی شعر را رستاخیز کلمه ها خوانده، حقیقتاً باید سخنان علی(علیه السلام) را نیز از جنبه آفرینش صحنه های زنده و بیدار نمودن عواطف مرده و برانگیختن احساسات خفته، رستاخیزی به شمار آورد که پس از قرآن و روایات نبوی، نمی توان نظیری برای آن سراغ گرفت. نویسنده و اندیشمند معروف لبنانی جرج جرداق مسیحی که مجذوب شخصیت و سخنان افسونگر علی(علیه السلام) گردیده و عشق به امام آتشی در خرمنگاه دلش افکنده یکی از ویژگی­ های ممتاز سخنان آن حضرت را نقاشی از طریق کلمات و خلق تصاویر و تابلوهای زنده و بی بدیل دانسته می گوید:

«هرگونه مفهوم عقلی خشک آن هنگام که بر ذهن علی بن ابیطالب خطور می کند از جمود و خشکی بیرون می آید و پر و بال رنگین بر پیکره آن می روید و به هر سو پرواز می کند و شکل جمود خود را از دست داده و به حرکت و حیات می گراید ولی قدرت تخیل علی که نمودار بلوغ و نبوغ اندیشه اوست بر مبنای واقعی شکل گرفته و از پایگاهی واقعی و طبیعی برخاسته  و تجلّی کرده است و آنچنان به رنگ های زیبا زیور یافته است که حقیقت را به روشنی نشان می دهد و جویای واقعیت را به مقصدش می­ رساند».

و در ادامه می گوید:

«عواطف و احساسات علی به همراهی و همکاری نیروی خیال تابلوهای زیبا و زنده و با شکوهی را خلق نموده که واقعیت را همچون درختی پر شاخ و برگ دارای گل میوه زیبا و برازنده به نمایش می گذارد».

به همین جهت است که شما اگر بخواهید می توانید عناصر خیال نیرومند در نهج البلاغه را به تابلوهای نقاشی شده و تصویرهای رنگین تبدیل کنید چرا که تعابیر آن حضرت آنچنان نیرومند و واقع گر گسترش یافته و پر نقش و نگار است، که همچون تابلویی زنده در برابر شما مجسم می شود . همین ویژگی شگفت نهج البلاغه سبب گردیده تا خواننده در هنگام مطالعه آن خود را با صحنه هایی متنوع و زنده و پر تحرک مواجه ببیند که در پشت هر تصویرش قدرت ابتکار و نیروی خلاق تصویرگر چنین صحنه هایی جلوه گر است. از جمله کسانی که تحت تأثیر این جنبه بدیع نهج البلاغه قرار گرفته بود مفتی و مصلح صاحب نام مصری شیخ محمّد عبده بود. او که تغییر رده ها در نهج البلاغه و سیر دادن خواننده به عوالم گوناگون بیش از هر چیز دیگری شگفتی و اعجابش را برانگیخته بود، در مقدّمه شرح نهج البلاغه اش چه می گوید:

وه، چه مناظری در تأمّل صفحات این کتاب در جلوی دیده عقل نمایان می گشت از هر موضعی به موضع دیگر منتقل می شدم احساس می کردم که منظره ها تغییر می یابد مشاهداتی نو به پیش می آید گاهی خود را در عالمی می دیدم که ارواح  عالیه در حله هایی از عبارات زیبا به تعمیرش سرگرم بودند و آن ارواح در اطراف نفوس زکیه طواف می کردند و به قلب های پاک از آلایش نزدیک می شدند.  

اقسام تصویر آفرینی در نهج البلاغه

تصویر در نهج البلاغه بر پایه سه اصل استوار است:

۱) تجسیم

الف- تجسیم بخشیدن به حقایق دینی

ب- تجسم بخشیدن به حالات روحی انسان ها

ج- تجسم امور روحی و معنوی

د- تجسم بخشیدن مفاهیم و موضوعات گوناگون

۲) تشخیص

۳) تخییل

روش های تصویرآفرینی در نهج البلاغه

۱) تصویر پردازی با واژه ها و کلمات زنده

۲) بهره جستن از فنون بلاغی و آرایه های کلامی

الف- تشبیه

ب- استعاره

ج- کنایه

۳) توصیفات دقیق

۴) شیوه محاوره و گفتگو

۵) تقابل و رویارویی صحنه ها با یکدیگر

۶) روش نمایشی

۷) بهره گیری از سجع و کلام آهنگین 

پس بر ما هنرمندان است تا بکوشیم و جلوه های تصویری زیبایی که مولایمان علی(علیه السلام) در این کتاب زندگی ساز ترسیم نموده است، در قالب های متنوع هنری ارائه نماییم.

در همین راستا جناب آقای دکتر شهیدی نمونه ای از طراحی های ویژه دیجیتالی خود ارائه کردند ایشان از نرم افزاری استفاده کردند که امکان سه بعدی شدن طرح را در قالب های متنوّع فراهم می کرد به عنوان نمونه استاد طرح های از نام مبارک علی(علیه السلام) را با ترکیب رنگ ها و بافت های مختلف و جذاب به نمایش گذاشتند و پس از آن جناب آقای دکتر ملایری با نمایش کلیپی به معرّفی معماری متأثّر از معرفت علوی پرداختند و مراحل طراحی و ساخت هتلی را در ملایر به نمایش گذاشتند که نمایانگر نام مبارک امام علی(علیه السلام) است. همچنین پیش طرح های هتلی را بر مبنای نگرش امام علی به «آب» نشان دادند.